Dünyada en çok ticareti yapılan mallar

PARA DÜNYA/ ALEV RİGEL ABD, dünyada en fazlaca ticareti meydana getirilen sektörlerin 12’sinde, Çin ise beşinde söz sahibi. Almanya, otomobil, motorlu vasıta parçaları ve ecza ürünlerinde en büyük ihracatçı. İsviçre, altın ithalatında da ihracatında da bir numara. Merkezi, ABD’de Cenup Kaliforniya’da bulunan yazılım şirketi Teletrac Navman’ın verilerine gore, dünyanın en fazlaca ticareti meydana getirilen 15 kalemine beraber bakalım:

(1) Otomobil

Adının (car), kağnı otomobilinden geldiğini biliyor muydunuz? Eskiden büyük baş hayvanların çekmiş olduğu iki tekerlekli otomobile Latince “carrum” deniyormuş. İlk otomobiller, buharla çalışıyor olsa da İngilizler, “kendi kendine giden vasıta”, “atsız otomobil” benzer biçimde adlar da takmışlar. Eski Yunanca’da “autos” (kendi kendine) ve “mobilis” (hareket edebilen) kelimeleri birleştirilince bugünkü adına kavuşmuş. Kelimeyi ilkin Fransızlar benimsemiş. Fakat otomobil Almanya’da buluş edildi. Almancası (Wagen) nerede? Bu kelime, Almanya ve Avusturya’dan başka yerde kullanılmıyor. Bu mevzuyu tarihçilere bırakalım. Günümüzde otomobilin senelik üretiminin 60 milyon tane civarında bulunduğunu görüyoruz. Fakat bu sayı değişken. Birkaç yıl ilkin sayı, 67 milyondu. Sebeplerini tahmin ediyorsunuz. Covid-19, savaşlar vs. ABD’nin de Avrupa’nın da liderliği çoktan geride kaldı. Bugün en fazlaca otomobili 20 milyonla Çin yapıyor. Bu ülkeyi, Japonya, Almanya, Cenup Kore ve Hindistan takip ediyor. Fakat en geniş pazar Çin ve ABD’de.

(2) Rafine Petrol

Rafine (işlenmiş) petrol denince akla, benzinden mazota, tayyare yakıtı kerosenden, kalorifer yakıtına kadar değişik alanlarda kullanılan petrol ürünleri geliyor. Çağıl petrol rafinerileri bugün bir milyona yakın varil (bir varil 159 litre) ham petrol işleyebiliyor. Ham petrol ilk kez 9. yüzyılda Bağdat’ta İslam bilginleri tarafınca kullanılır hale getirildi. Azerbaycan topraklarındaki ham petrolü de İslam bilginleri işledi. O yıllarda petrolü toprak altından çıkarmaya gerek yokmuş. Toprak üstünde katran halinde varmış esasen.

(3) Entegre Dönem

“Chip”, “Mikroçip”, IC (Integrated Circuit) benzer biçimde adlarla da malum bu elektronik dönem setleri, bugün yaşantımızın her safhasında var. Olmasalardı, hayatımızın ne kadar zor olacağını asla kimse tahmin bile edemez. Milyonlarca hatta milyarlarca transistör ve elektronik elemanın bir arada olduğu bu devreler, bilgisayarlardan cep telefonlarına ev aletlerinden otomobillere kadar aklınıza ne gelirse her alanda bizlere destek oluyorlar. Boyutları, maliyetleri fazlaca düşük, kullanıldıkları alan ise sayılamayacak kadar fazla. Covid-19 döneminde entegre dönem üreten fabrikalarda işlerin aksaması, dünya genelinde bir krize niçin olmuştu.

(4) Otomobil Parçaları

İlk yapıldığı yıllarda otomobil, birkaç yüz parçadan oluşuyordu. Yedeklerini de bulmak fazlaca zordu. Otomobil sahipleri, süratli koşan bir genç kiralar, bu genç de otomobilin arkasından koşarak düşen parçaları toplardı. Ne de olsa o yıllarda otomobiller, koşan bir gençten daha süratli gidemiyordu. Günümüzde otomobiller, 30 bin – 40 bin parçadan oluşuyor. Yedek parça satışı, otomobilin kendisini satmaktan daha kazançlı. Düşünebiliyor musunuz? Onlarca ülkenin ya da firmanın yapmış olduğu otomobillerin, fazlaca sayıda modeli ve on binlerce yedek parçası bulunuyor. Her neyse ki bir çok otomobil, modeli ne olursa olsun aynı parçaları kullanıyor. Yalnız karoseride değişim yapılıyor. Vidasına kadar değişik bir otomobil modeli yapmanın mali açıdan imkanı yok.

(5) Bilgisayar

Bilgisayar, bir takım aritmetik ve mantık dizisini programlayabilen bir makinedir. 0 ve 1’lerle çalışır. Bu emek verme şekli, ilk meydana getirilen bilgisayarlarda da vardı, günümüzün süper bilgisayarlarında da var. Aslen otomobil maddesine bir de yedek parçalar eklediğimiz benzer biçimde bilgisayara da çevre cihazlarını eklememiz gerek. Yazıcı, işletim sistemleri, yazılım, donanım, şebekeler, programlar vs. Bilgisayarların, abaküs denen rahat bir hesap tahtasından çıktığına inanmak fazlaca zor. Abaküslerin de bilgisayar işlemcileri benzer biçimde onlar, yüzler, binler ve adeta sonsuza dek uzanıyormuş benzer biçimde görünen haneleri mevcut. Bugünkü yaşantımızı, bilgisayarsız düşünemiyoruz.

(6) Ecza Ürünleri

İlaç endüstrisini, senelik bir trilyon doları aşan bir sektör olarak otomobilden sonrasında ikinci sıraya koyan araştırma şirketleri de var. Bu sektörü, yalnız eczaneye gidip birkaç kutu ilaç almakla değerlendirmeyin. Araştırma, kontrol etme, patent alma, pazarlama faaliyetlerini de sayarsanız, sektörün ne kadar devasa bulunduğunu anlamakta güçlük yaşamazsınız. Bu sektör, her yıl yüzde 1.8 oranında büyüyor. Oranın ufak bulunduğunu düşünmeyin. ABD, sektörün en süratli geliştiği ülke konumunda. Bu sebeple lobi faaliyetleri de fazlaca yüksek meblağlara mal oluyor. Bu alanda lobi faaliyetleri ABD’de 1928 senesinde başladı. Hekim ya da eczacı “detay adamları” (o zamanlar, ilaç temsilcilerinin adı buydu) yeni ilaçları, ilgili çevrelere detaylı bir halde anlatırlardı. 1980’lerde yöntem değişti. ABD’de, TV’de ilaç reklamı yapmak özgür. Bazı ülkeler, bu serbestliği tanımıyor.

(7) Altın

İngiliz iktisatçı John Maynard Keynes (1883-1946) altın için, “barbarlardan kalma bir emanet” demiştir. Keynes’in görüşü ne olursa olsun altın, dünyanın zenginlik sembolüdür. O denli ender bir metaldir ki, kayıtlı zamanı süresince çıkarılan altın miktarının aynısını, bir yapınak bir saatte demir olarak döker. 1910’dan beri üretilen altının yüzde 75’i hala dolaşımdadır. Tüm dünyadaki altın madenlerinin yalnız yüzde 20’sinin işlendiği tahmin edilmektedir. Altın o denli esnektir ki 1 ons (31 gram) altından 80 km uzunluğunda tel çekilebilir. Paslanmaz ve mücevher olarak takıldığında deriyi tahriş etmez. Eğer tahriş ederse altın düzmece anlama gelir. En büyük işlenmemiş altın külçesi, 1869’da Avustralya’da çıkarıldı. Tamamen saf olan külçe 2 bin 248 onstu (69 kilo 688 gramdı) ve toprağın yalnız 5 santimetre altındaydı. Oysa günümüzde Cenup Afrika’daki altın madenleri, yerin 3 bin 700 metre derinine kadar iner. İşçileri bu derinliğe asansörle indirmek, 20 dakikadan fazla sürer.

(8) Ham Petrol

Adından da anlaşılacağı suretiyle, toprak altından çıkarılan, işlenmemiş, sarı-siyah renkte bir hidrokarbondur. Ham petrolden endüstriyel malzemeler de üretilir, eczacılıkta kullanılacak ürünler de. Aldığınız ilaçlarda ham petrol bulunması, alışılmadık bir imalat değildir. Çağıl yaşamın olmazsa olmaz ürünü olan ham petrol, yalnız motorlu araçlara, gemilere, uçaklara yakıt sağlamakla kalmaz. Asfalt, plastik, tekstil, soğutucular, boya, bileşik kauçuk, gübre, haşere ilacı ve aklınıza ne gelirse nerede ise her alanda kullanılır. Her gün dünyada 100 milyon varilden fazla petrol işlenir ve tüketilir.

(9) Telefon

Çocukluğumuzdan beri telefonun mucidinin, Amerikalı Alexander Graham Bell bulunduğunu sanıyorduk. İcadın patenti 1876’da alınmıştı. Oysa İtalyan göçmen Antonio Meucci, 1849’da “konuşan telgraf” adını verdiği bir icadını açıklamıştı. 1871’de de patentini aldı. Fakat dönemin tek kontakt aracı telgrafın yetersizliği, mucidin tevazu gösterip elini acele tutmaması benzer biçimde nedenlerle buluş, Bell’e yazıldı. ABD Temsilciler Meclisi, 11 Haziran 2002’de kabul etmiş olduğu yasa tasarısıyla bu onuru Meucci’ye verdi. Kim olursa olsun telefon, mükemmel bir buluş. Bugün geldiği nokta inanılmaz. Onunla her yerde konuşuyoruz ve yanı sıra onlarca özelliği bünyesinde barındırıyor. İlk kişisel mobil telefon hizmeti 1973’te başlamıştı. Aradan geçen 50 yılda adı, “akıllı telefon” oldu.

(10) Gösterim Ekipmanları

Radyo ve tv için lüzumlu ekipmandan söz ediyoruz. İskoçyalı John Logie Baird, 25 Mart 1925’te Londra’nın meşhur Selfridges mağazasının önünde ilk gösterisini yaptığında büyük ilgi çekmişti. Görüntü hayal meyaldi fakat gene de coşku vericiydi. Fakat kendisi, o zamana kadar olan birkaç icattan faydalanmıştı ve yapmış olduğu alıcı, tamamen mekanikti. Elektronik bir TV alıcısı için dört yıl kadar bir vakit geçmesi gerekecekti. Baird, birkaç parçayı bir araya getirerek televizyonunu yapmıştı fakat bugün TV yayını için yüzlerce destek unsurun bir araya gelmesi gerekiyor. Artık TV olmayan ülke yok benzer biçimde. Fakat TV yayıncılığının arkasındaki ekipmanların pazarı, dünyada en fazlaca ticareti meydana getirilen on kalem içinde yer almayı da başarıyor.

(11) Elmas

On binlerce, bazıları milyonlarca dolara satılan elmas, aslen bir kömür parçası. Karbonu belli ısıda ve oldukça yüksek tazyik altında sıkıştırırsanız elmas elde edersiniz. Fakat bunu sizin için tabiat da yapar. Organik elmasların yaşı bir milyarla 3.5 milyar yıl içinde değişmiş olur. Ne var ki bu naturel elmaslar, dünya yüzeyinden 150-250 km derinde şekillenmiştir. Elmas ticaretinin yapıldığı mühim merkezler; Antwerp (Belçika), Amsterdam, Londra ve New York’tur. Bu şehirler, ticaretini yapar. Üretimin yüzde 92’sini ise Hindistan’daki Sima kenti gerçekleştirir. Sima elmastan, yılda 60 milyar dolardan fazla gelir sağlar. Afrika’nın güneyinde, denizle kıyısı bulunmayan ülke Botswana ise tek bir madenden, yılda 12.5 – 15 milyon karat (2.5 – 3 ton) elmas elde eder.

(12) Petrol Gazı

Biz bunu LPG olarak biliriz. Sıvılaştırılmış petrol gazı (Liquified Petroleum Gas) olarak. Petrol yataklarının üstünde bulunan naturel gazın ayrıştırılmasıyla elde edilir. Tazyik altında sıvılaşan, renksiz, kokusuz, havadan ağır, yanıcı bir gazdır. Bir sızıntı halinde derhal anlaşılabilmesi için koku ilave edilir. Genel anlamda yüzde 70’i bütan, kalanı propandır. Sıvılaştırılması, ticari açıdan fazlaca önemlidir. Bu sebeple 250 litre gazı, bir litrelik hacme sıkıştırabilirsiniz. Üretimi, yılda 350 milyon ton kadardır. Bu kaynağın ne vakit biteceğini hesaplamak istiyorsanız dünyada çıkarılmayı bekleyen 300 trilyon metreküp gaz bulunduğunu söylemeliyiz. Üretiminin her yıl yüzde 2.2 oranında arttığını da hesaba katmalısınız.

(13) İnsan/Hayvan Kan ve organı

Tüyler ürperten bir mevzu. Ne yazık ki insan kanı ve organı ticaretinin hacmi, listede ilk 15’e girecek kadar yüksek. Vatanımızda bile organ nakli bekleyen binlerce hasta var. Oldukca uzun zamandan beri “organ nakli turizmi” bile gelişti. İşinizi şansa bırakmak istemiyorsanız bu işin ticaretini meydana getiren internasyonal legal ya da yasadışı kaynaklara baş vurabilirsiniz. Gene de hem donör hem alıcıyı bir araya getirmek kolay bir iş değil. Bu trafik ülkelerin güneyinden kuzeyine, dişilerden erkeklere, renkli insanlardan beyazlara doğru oluyor. Ilk olarak böbrek nakli fazlaca yaygın. Her yıl Pakistan’dan 3 bine yakın böbrek satın alınıyor. Kanada ve Birleşik Krallık’ta 30-50 nakil ameliyatı, yasa dışı yollardan yapılıyor. Organ ve kan naklinde fiyatlar bin 300 dolardan başlıyor, 150-160 bin dolara kadar çıkıyor.

(14) Tayyare

Biz tayyare ticaretini, daha yüksek sıralarda beklerdik. Bu sebeple siz bu satırları okumaya başladığınızda, dünyanın her yerinde minimum dokuz bin uçağın havada bulunduğunu bilmek şaşırtıcı. Günde ise tahminen yüz bin uçuş gerçekleşiyor. Buna tüm hava araçları dahil olsa da sayı oldukça yüksek (“Airplane”, yalnız uçaktır. “Aircraft” kapsamına ise tayyare, helikopter, hava gemisi, sıcak hava balonu girer). Tayyare ticareti son aşama karmaşık bir mevzudur. Size şu kadarını izah edelim. Tayyare bileti aldığınızda nerelere ödeme yaptığınızı biliyor musunuz? Bilet parasında yalnız havayolu şirketinin değil, vergilerin, havaalanı işletme masraflarının, tayyare yapımcısı firmanın payları vardır.

(15) Kamyon

İhtiyaç duyduğumuz maddeleri uçaklar, gemiler taşır. Fakat yaşadığımız semtlerdeki marketlere sevkiyatı kamyonlar gerçekleştirir (TIR’lar da kamyon kapsamında sayılıyor). Kamyonlar, kuvvetli dizel motorlarla hareket eder. Benzin motorlu bir kamyon, yerinden bile kalkamaz. İkisi de çevre için zararı dokunan. Fakat dizeller daha zararı dokunan. Elektrikli kamyonlar da yapılıyor fakat fazlaca azca. 2027’de dünya kamyon filosunun yüzde 7’sini oluşturacaklar. Yetersiz. Biz gürültülü, havayı ve suyu kirleten kamyonlara uzun süre daha mahkumuz. Bu durumun sağlığımız için çekince oluşturduğunu anlatmaya gerek yok. Kısa vadeli çözüm, ilk kez Avrupa’da görüldü. Karayolu trafiğini demiryoluna kaydırmaya başladılar. Kamyon yapımcısı firmalar, 2030 senesinde sıfır emisyonlu kamyonlar yapacaklarına dair söz verdiler. Fakat ciğerlerimizin o denli beklemeye gücü yok.

Not: Rakamlar, geçen senenin ilk üç çeyreği için geçerlidir.