ALEV RİGEL Dünya denizleri o denli kirli ki, temizlenmesi için milyarlarca dolar para, seneler sürecek vakit ve çok büyük emek gerekiyor. Gene de denizler temiz olmayacak. Bu sebeple kirletmeye devam ediyoruz. Internasyonal bilim adamlarından oluşan bir ekip, denizlerde 171 trilyon plastik parçacığın yüzdüğünü, hepsinin toplam ağırlığının minimum 2.3 milyon ton tutacağını tahmin ediyor. Bu emek harcama yeni değil. 1979 senesinde başladı. Bugün öncü pek fazlaca bilim adamı hayatta bile değil. Atlantik, Pasifik, Hint okyanuslarının yanı sıra Akdeniz’den toplam 12 bin örnek toplandı. İncelenen bu örneklerden, kirliliğin şaşırtıcı derecede fazla olduğu anlaşıldı. Yiyecek ambalajlarının okunabilen son kullanma tarihleri, kirliliğin son yıllarda fazlaca büyük bir hızla arttığını göstermeye yetti. Örneklerin yüzde 80’i, Şimal Atlantik, Şimal Pasifik ve Akdeniz’den toplandı. Daha sıhhatli istatistikler tutulabilmesi için Cenup Atlantik, Cenup Pasifik ve Hint Okyanusu’ndan da kafi veri toplanmasının mecburi olduğu dile getirildi. Bu plastik çöplerin, günümüzden 2040 yılına kadar 2.6 kat artacağı hesaplanıyor.
Plastik üretimi, son 10 yılda katlanarak arttı. Her üretici, pazarladığı ürünü plastik ambalaja sardı. Yiyecekten, mobilyaya kadar. Biz tüketiciler de naylonlarını çıkarıp çöpe attık ve atmaya da devam ediyoruz. Bu çöplerin denize kıyısı olan ülkelerde suya karışmaması mümkün değil. Denize kıyısı olmayan ülkeler bile akarsularının taşımış olduğu plastik çöplerle, küresel kirliliğe niçin olabiliyor. Akıntılar da çöpleri, binlerce kilometre uzağa taşıyabiliyor. Tek kullanımlık plastikler, çevre için yıkım derecesinde mesele. Çöpe atılan plastik ambalajların bir tek yüzde 9’u geri dönüşüme giriyor.
“TEMİZLEMEK NEREDEYSE İMKANSIZ”
5 Gyres Enstitüsü’nden araştırma direktörü Lisa Erdle, “Denizlerdeki plastik atıkların miktarı, tahminlerin bile fazlaca ötesinde. Plastik, suda çözünmüyor. Ufak parçalara ayrılıyor. Bu parçalar da milyonlarca deniz canlısının ölümüne niçin oluyor. Bu minik plastik parçalarını temizlemek ise neredeyse olanaksız” diyor (5 Gyres Enstitüsü, Anna Cumins ve Marcus Eriksen’in kurduğu, kâr amacı gütmeyen bir kurum. Büyük Pasifik Plastik Çöp Alanı’nı inceleyip, Birleşmiş Milletler’e rapor etmeleriyle ünlüler). Balıkçılar bile bilincinde olmadan, ekmek paraları olan deniz canlılarının ölümüne niçin olabiliyorlar. Kazara da olsa denize binlerce metre misina, fazlaca sayıda iğne ve toplamda binlerce metrekare balık ağı düşürebiliyorlar.
Plastik üretilirken karaya, havaya ve suya saçmış olduğu kimyasallar da cabası. Yapımı tamamlanmış plastiklerin suda çözünüp suya yaymış olduğu kimyasalları da hesaba katmak gerek. Bu sebeple plastiğin hammaddesi petrol. Bu, milyarlarca deniz canlısının yaşam alanına zehirli kimyasallar yaymak anlamına geliyor. Erdle’a bakılırsa ne kadar plastiğin denizlere karıştığını hesaplamak kolay değil. Okyanuslar karmaşa ortamlar. Fazlaca sayıda akıntı var. Bunlar hava şartlarına ve ısıya bakılırsa azca da olsa yön değiştirebiliyor. Bir noktadan temizliğe başlasanız bile akıntılar size oyun oynayabilir. Esasen hiçbir ülkenin temizliğe adım atmak benzer biçimde bir niyeti yok.
Bu tür araştırmalar, 1970’lerde başladı. O vakit meydana getirilen internasyonal toplantılarda ülkeler, temiz denizler için söz verdiler. Neler yapacaklarını sıraladılar. Sadece aradan geçen vakit gösterdi ki, verilen sözlerin asla biri tutulmadı, hiçbir ülke elini taşın altına sokmadı, gene hiçbir ülke değil denizleri temizlemek, yeni atıklarla ilgili hiçbir önleyici önlem almadı.
ÜLKELER SORUMLULUK ALMIYOR
Bugün Birleşmiş Milletler’in kayda kıymet bir hamlesine şahit oluyoruz. 2024’e kadar denizlerdeki kirliliği azaltacak yasal, bağlayıcı anlaşmalar yapılacak. Sadece 2050 yılına kadar bugünkünün dört katına çıkacak olan plastik ürünler üretiminin kısıtlanması mevzusunda herhangi bir antak kalma ufukta görünmüyor. Sebebi, açık denizlerle ilgili hiçbir ülkenin mesuliyet almaması. 2018’de 200 kadar ülke (birkaç ada devlet hariç neredeyse dünyadaki ülkelerin tamamı ki buna denize kıyısı olmayan ülkeler de dahil), açık denizlerin korunmasıyla ilgili bir anlaşmada aynı fikir oldu. Fakat günümüzde açık denizlerde kanunsuzluğun sürdüğü görülebiliyor. ABD’nin de Çevre Koruma Ajansı var. Adı; EPA (Environmental Protection Agency). Bu ajansta tam zamanlı çalışan 18 bin eleman var. Bu ajans yardımıyla ABD, dünyada en fazlaca plastik atığı olan ülkeler içinde 20’nci sıraya düştü.
KİRLİLİK KAYNAKLARI
Kirlilik denince karada, havada, denizde olarak ayrılmasına gerek olmaz. Aşağıda bir kimya kitabından söz etmiyoruz. Bizi yaşantımızın her alanında zehirleyen maddeler bunlar. Hangisinden kaçacaksınız?
* Arsenik: Kömür ve petrol ocaklarından ve cam sanayinden ortaya çıkar. Uzun vadeli solunum halinde akciğer ve deri kanserine yol açabilir.
* Benzen: Petrol rafinerilerinden ve motorlu araçların egzosundan havaya karışır. Uzun vadeli solunumu, lösemiye yol açabilir.
* Kadmiyum: Yüksek fırınlardan, yanan çöplerden, kömür ve petrol ocaklarından yayılır. Uzun vadeli solumak, akciğerlere ve böbreklere zarar verir, kemikleri zayıflatır.
* Klorin: Kimya sanayinden yayılır. Solunum sistemine zarar verir.
* Karbon monoksit: Motorlu araçlardan, kömür ve petrol ocaklarından, yüksek fırınlardan çelik fabrikalarından çıkar. Vücuda oksijen girmesini güçleştirir. Kalbe zarar verir. Karbon monoksit zehirlenmesinde, temiz hava almak işe yaramaz. Hastanede müdahale gerekir.
* Florid iyon: Yüksek fırınlardan, çelik işletmelerinden yayılır. Yüksek yoğunlukta evlatların dişlerine zarar verir.
* Hidrokarbonlar: Yanmamış motor yakıtı buharında saklıdır. Güneş ışığının altında sis ile beraber kirlilik oluşturur.
* Formaldehit: Motorlu araçlardan ve kimya sanayinden ortaya çıkar. Gözleri ve burnu yakar.
* Hidrojen florid: Yapınak bacalarından çıkar. Burun, solunum sistemi ve gözlere zarar verir.
* Cıva: Kömür ve petrol ocaklarından, fırınlardan açığa çıkar. Ağır davranış bozukluklarına neden olur.
* Nitrik asit: Asit yağmurunun en mühim bileşenidir. Solunum sistemini yıpratır.
* Hidrojen sülfit: Kanalizasyondan yayılır. Mide bulantısı yapar ve göz yanmasına niçin olur.
* Manganez: Çelik fabrikalarından ve trafolardan yayılır. Uzun vadeli solunması halinde Parkinson hastalığına neden olur.
* Nikel: Yüksek fırınlardan, kömür ocaklarından ve petrol tesislerinden yayılır. Yüksek dozu, akciğer kanseri yapabilir.
* Nitrojen dioksit: Gözleri rahatsız eder, var ise astımı şiddetlendirir.
* Kurşun: Motorlu araçlardan ve yüksek fırınlardan açığa çıkar. Davranış bozukluklarına niçin olur.
* Sülfür dioksit: Yüksek fırınlardan, kömür ve petrol ocaklarından açığa çıkar. Solunumu engeller, gözleri tahriş eder.
Not: Kirlilik kaynakları için alıntı yaptığımız Istek Zaptçıoğlu’na teşekkür ederiz.
AKLA TAKILAN SORULAR
* Plastik yasağı ilkin nerede başladı?
2104’te ABD’nin Kaliforniya eyaletinde. Onu, başta New York ve Hawaii olmak suretiyle pek fazlaca eyalet takip etti. Kumaş ya da kağıttan alışveriş torbaları kullanılıyor. Plastik olanların hemen hemen kökü kazınmadı fakat yine yine kullanılıyorlar.
* Plastik niçin yasaklanıyor?
Bu tür yasakların sonucu, derhal alınmıyor. Seneler geçmesi gerek. Şimdilik plastik torbaların sokaklarda uçuştuğunu görmüyorlar.
* Niçin tüm plastikleri yasaklamıyorlar?
Plastik ekonomiktir. Yapması kolay ve ucuzdur. Bir kaplama malzemesi, bir taşıma aracı olarak son aşama pratiktir. Sadece işi bittiğinde geride hoş bir manzarda bırakmaz.
* Plastiği en fazlaca hangi ülkeler kullanıyor?
Hindistan, Çin ve Endonezya. Sırasıyla 135.6 milyon, 84.2 milyon ve 64.9 milyon kilo plastiği çöpe atıyorlar.
* Halen plastikten arınmış bir ülke var mı?
Yok fakat Tayvan ve Kenya diyebiliriz. Tayvan’da tek kullanımlık plastik torbalar tamamen yasaklandı. Plastikten yapılmış bardak, çatal-kaşık, ev aletleri, ıvır zıvır da 2030’dan itibaren tamamen ortadan kalkmış olacak. Kenya ise bu yasaklarda Batı’dan bile daha ileride.
* Plastik niçin büyük bir sorun?
Plastik kirliliği; ekosistemin dengesini bozar, iklim değişikliğini şiddetlendirir, gıda maddeleri üretimini ve milyarlarca insanoğlunun yaşam standardını negatif etkisinde bırakır, organik kaynakları tahrip eder, toplumsal refah seviyesini düşürür.
* Plastik yasağıyla ne olur?
İnsandan floraya ve faunaya kadar her canlı daha sıhhatli olur. Siz kağıt alışveriş torbası, plastik olmayan ambalaj kullanıyor olabilirsiniz. Fakat çabalarınız boşuna. Her gün yüz bin parça mikroplastik yiyorsunuz. Bu miktar, yılda bir “kredi kartı” yemeğe eş kıymet.
* Plastiğe ihtiyacımız var mı?
Ne yazık ki bu soruya da “hayır” cevabı veremiyoruz. Bilhassa gıda maddelerini nemden, zararı dokunan gazlardan, mikroorganizmalardan, çevrenin negatif şartlarından böceklerden, hatta ışıktan korumanın çaresi, plastik ambalajdır.
* Plastiğin yerini ne alacak?
Kağıt ve polilaktik asit (PLA). Kağıdın yararları, gün benzer biçimde aşikar. PLA ise çürümekte olan bitkilerden yapılıyor. Tamamen organik. Fakat mesele, milyarlarca insanoğlunun kullanımına kafi gelecek kadar üretilebilecek midir?
* Hangi ülkeler daha çevre dostu?
İsviçre, Finlandiya, İsveç, Norveç, Japonya, Almanya, Hollanda ve Danimarka. Gördüğünüz benzer biçimde hepsi sanayileşmiş ülkeler. Tayvan ve Kenya niçin listeye giremedi? Bu sebeple bir tek plastik yasağıyla çevre dostu olmuyorsunuz.
* Plastik, doğada kaç yılda çözünür?
Plastik, ince ya da kalınca oluşuna bakılırsa 20 ile 500 yıl içinde çözünür. Fakat zararsız hale gelmez. Mikroskopik boyutlarda kalsa bile çevreyi kirletmeye devam eder.
